De gevolgen van een eetstoornis zijn groot. Niet alleen psychosociaal (eenzaamheid en isolement) maar ook lichamelijk heeft een eetstoornis grote consequenties. Vaak zijn mensen met een eetstoornis zich hiervan niet bewust.

Lichamelijke gevolgen van een eetstoornis

• Bij vrouwen met anorexia nervosa kan de menstruatie uitblijven, dit kan gepaard gaan met (al of niet) tijdelijke onvruchtbaarheid. Op termijn kan door een tekort aan oestrogeen (wanneer menstruatie uitblijft) botontkalking (osteoporose) ;

• Bij mannen en vrouwen met anorexia nervosa kunnen seksuele functiestoornissen voorkomen, zoals impotentie bij mannen;

• Een onregelmatig eetpatroon zorgt voor een wisselende bloedsuikerspiegel, waardoor een lichamelijke behoefte ontstaat aan eten/een eetbui;

• Ademhaling en hartslag worden trager bij ondergewicht, ook de bloeddruk daalt. Het lichaam schakelt bij een dalend gewicht en verminderde voedselinname zo veel mogelijk over op besparing in de stofwisseling. Je voelt je hierdoor vaak erg moe, duizelig, lusteloos en depressief;

• Doordat je weinig eten verbrandt en de lichaamstemperatuur daalt, kun je last krijgen van koude, blauwe handen en voeten. Ook kan dan een donsachtige beharing in het gezicht, op de armen, borst en rug ontstaan;

• Door ondergewicht of ernstige tekorten in de voedingsstoffeninname kan een depressie optreden, waarvan lichamelijk reacties het gevolg kunnen zijn zoals; vermoeidheid, concentratiezwakte, slaapproblemen en dagschommelingen in stemming;

• Tanden kunnen aangetast raken door maagzuur als gevolg van veelvuldig braken. Er kan haaruitval optreden. Het haar ziet er dof uit. De huid wordt droog en schilferig en verslapt;

• Door de beperking van de voedselinname kan verstopping optreden. Dit is voor mensen met anorexia nervosa vaak een reden om in paniek te raken en toevlucht te nemen tot braken of laxeermiddelen.

• Door langdurig en extreem gebruik van laxeermiddelen, kunnen maag en darmen onherstelbaar beschadigd raken. Op het moment dat je het gebruik van laxeermiddelen stopt, kunnen er tijdelijk problemen met de stoelgang ontstaan (obstipatie). Meestal een reden om in paniek te raken en weer over te gaan op het gebruik van laxeermiddelen;

• Bij extreme vermagering kan vochtophoping (oedeem) ontstaan;

• Het met grote regelmaat volgen van extreme diëten die leiden tot een sterk wisselend gewicht, kan de stofwisseling ernstig verstoren. Dit zorgt uiteindelijk voor het bekende jojo-effect. Het gemiddelde gewicht stijgt na iedere lijnpoging;

• Bij jonge mensen met anorexia nervosa kan groeistilstand of -vertraging optreden;

• Als je sterk vermagert, wordt spierweefsel afgebroken;

• Het honger- en/of verzadigingsmechanisme raakt verstoord. Je voelt op den duur niet meer wanneer je honger hebt of voldaan bent; je negeert deze signalen;

• Als je anorexia nervosa hebt, slaap je vaak slecht in, of je bent al vroeg wakker. Vaak wordt dit probleem opgelost door ’s morgens vroeg alweer met werk, studie of andere activiteiten te beginnen. Mensen met anorexia nervosa ogen vaak hyperactief en lijken veel energie te hebben;

• Door het ontoereikende of eenzijdige eetpatroon kunnen tekorten aan bepaalde mineralen en vitamines ontstaan. Als je laxeer- en/of plasmiddelen gebruikt en/of regelmatig braakt, kunnen ernstige stoornissen in de elektrolyte huishouding plaatsvinden. Het meest riskante is het tekort aan kalium. Dit kan leiden tot nier- en leverbeschadigingen, spierkrampen, hartritmestoornissen en zelfs een hartstilstand.

Psychosociale gevolgen van een eetstoornis

• De omgeving begrijpt niet dat jij je lichaam anders ervaart. De eventuele vermagering en het abnormale eetgedrag roepen onbegrip en bezorgdheid op bij familie en vrienden. Daarom probeer je je eetstoornis zo veel mogelijk verborgen te houden en verzin je vaak allerlei smoesjes en uitvluchten. Hierdoor riskeer je door je omgeving als leugenachtig of onbetrouwbaar te worden ervaren;

• Je bent eigenlijk voortdurend bezig met het plannen en geheimhouden van je eetgedrag. Dit veroorzaakt veel spanning. Iets gewoons, als een etentje of een verjaardagsfeestje, kan je angstig maken. Door de stress word je kwetsbaar, onzeker, dwingerig of snel geïrriteerd en heb je last van grote stemmingswisselingen. Je bent veeleisend en streng voor jezelf (en soms ook voor anderen). Je moet van jezelf aan een heleboel regels voldoen en wordt in je denken en doen erg in beslag genomen door je eetstoornis;

• Op den duur ga je je steeds meer van de mensen om je heen afzonderen. Je bent uiteindelijk alleen nog maar bezig met wél of niet eten, met dik of dun zijn, of met hardlopen, fietsen of zwemmen. Hoewel je vaak grote moeite doet om je zo aangepast mogelijk te gedragen, ben je dusdanig geobsedeerd door je eetstoornis, dat je haast niets meer voor andere mensen of zaken kunt voelen. Je komt daardoor al gauw ongeïnteresseerd of egoïstisch over en raakt in een sociaal isolement. Dit gebeurt natuurlijk ook andersom; je wordt buitengesloten of genegeerd, niet meer uitgenodigd of aangesproken, omdat het zo moeilijk is om contact met je te maken;

• Andere aspecten van psychosociale aard zijn: sociale angst, depressie, prestatiedwang, faalangst en een sterke behoefte aan sociale acceptatie;

• Financiële problemen, als gevolg van het kopen van grote hoeveelheden voedsel voor een eetbui of voor laxeermiddelen, komen ook geregeld voor. Zo erg zelfs, dat sommigen overgaan tot het stelen van voedsel en laxeermiddelen.

De gevolgen van een eetstoornis zijn groot. Niet alleen psychosociaal (eenzaamheid en isolement) maar ook lichamelijk heeft een eetstoornis grote consequenties. Vaak zijn mensen met een eetstoornis zich hiervan niet bewust.

Lichamelijke gevolgen van een eetstoornis

• Bij vrouwen met anorexia nervosa kan de menstruatie uitblijven, dit kan gepaard gaan met (al of niet) tijdelijke onvruchtbaarheid. Op termijn kan door een tekort aan oestrogeen (wanneer menstruatie uitblijft) botontkalking (osteoporose) ;

• Bij mannen en vrouwen met anorexia nervosa kunnen seksuele functiestoornissen voorkomen, zoals impotentie bij mannen;

• Een onregelmatig eetpatroon zorgt voor een wisselende bloedsuikerspiegel, waardoor een lichamelijke behoefte ontstaat aan eten/een eetbui;

• Ademhaling en hartslag worden trager bij ondergewicht, ook de bloeddruk daalt. Het lichaam schakelt bij een dalend gewicht en verminderde voedselinname zo veel mogelijk over op besparing in de stofwisseling. Je voelt je hierdoor vaak erg moe, duizelig, lusteloos en depressief;

• Doordat je weinig eten verbrandt en de lichaamstemperatuur daalt, kun je last krijgen van koude, blauwe handen en voeten. Ook kan dan een donsachtige beharing in het gezicht, op de armen, borst en rug ontstaan;

• Door ondergewicht of ernstige tekorten in de voedingsstoffeninname kan een depressie optreden, waarvan lichamelijk reacties het gevolg kunnen zijn zoals; vermoeidheid, concentratiezwakte, slaapproblemen en dagschommelingen in stemming;

• Tanden kunnen aangetast raken door maagzuur als gevolg van veelvuldig braken. Er kan haaruitval optreden. Het haar ziet er dof uit. De huid wordt droog en schilferig en verslapt;

• Door de beperking van de voedselinname kan verstopping optreden. Dit is voor mensen met anorexia nervosa vaak een reden om in paniek te raken en toevlucht te nemen tot braken of laxeermiddelen.

• Door langdurig en extreem gebruik van laxeermiddelen, kunnen maag en darmen onherstelbaar beschadigd raken. Op het moment dat je het gebruik van laxeermiddelen stopt, kunnen er tijdelijk problemen met de stoelgang ontstaan (obstipatie). Meestal een reden om in paniek te raken en weer over te gaan op het gebruik van laxeermiddelen;

• Bij extreme vermagering kan vochtophoping (oedeem) ontstaan;

• Het met grote regelmaat volgen van extreme diëten die leiden tot een sterk wisselend gewicht, kan de stofwisseling ernstig verstoren. Dit zorgt uiteindelijk voor het bekende jojo-effect. Het gemiddelde gewicht stijgt na iedere lijnpoging;

• Bij jonge mensen met anorexia nervosa kan groeistilstand of -vertraging optreden;

• Als je sterk vermagert, wordt spierweefsel afgebroken;

• Het honger- en/of verzadigingsmechanisme raakt verstoord. Je voelt op den duur niet meer wanneer je honger hebt of voldaan bent; je negeert deze signalen;

• Als je anorexia nervosa hebt, slaap je vaak slecht in, of je bent al vroeg wakker. Vaak wordt dit probleem opgelost door ’s morgens vroeg alweer met werk, studie of andere activiteiten te beginnen. Mensen met anorexia nervosa ogen vaak hyperactief en lijken veel energie te hebben;

• Door het ontoereikende of eenzijdige eetpatroon kunnen tekorten aan bepaalde mineralen en vitamines ontstaan. Als je laxeer- en/of plasmiddelen gebruikt en/of regelmatig braakt, kunnen ernstige stoornissen in de elektrolyte huishouding plaatsvinden. Het meest riskante is het tekort aan kalium. Dit kan leiden tot nier- en leverbeschadigingen, spierkrampen, hartritmestoornissen en zelfs een hartstilstand.

Psychosociale gevolgen van een eetstoornis

• De omgeving begrijpt niet dat jij je lichaam anders ervaart. De eventuele vermagering en het abnormale eetgedrag roepen onbegrip en bezorgdheid op bij familie en vrienden. Daarom probeer je je eetstoornis zo veel mogelijk verborgen te houden en verzin je vaak allerlei smoesjes en uitvluchten. Hierdoor riskeer je door je omgeving als leugenachtig of onbetrouwbaar te worden ervaren;

• Je bent eigenlijk voortdurend bezig met het plannen en geheimhouden van je eetgedrag. Dit veroorzaakt veel spanning. Iets gewoons, als een etentje of een verjaardagsfeestje, kan je angstig maken. Door de stress word je kwetsbaar, onzeker, dwingerig of snel geïrriteerd en heb je last van grote stemmingswisselingen. Je bent veeleisend en streng voor jezelf (en soms ook voor anderen). Je moet van jezelf aan een heleboel regels voldoen en wordt in je denken en doen erg in beslag genomen door je eetstoornis;

• Op den duur ga je je steeds meer van de mensen om je heen afzonderen. Je bent uiteindelijk alleen nog maar bezig met wél of niet eten, met dik of dun zijn, of met hardlopen, fietsen of zwemmen. Hoewel je vaak grote moeite doet om je zo aangepast mogelijk te gedragen, ben je dusdanig geobsedeerd door je eetstoornis, dat je haast niets meer voor andere mensen of zaken kunt voelen. Je komt daardoor al gauw ongeïnteresseerd of egoïstisch over en raakt in een sociaal isolement. Dit gebeurt natuurlijk ook andersom; je wordt buitengesloten of genegeerd, niet meer uitgenodigd of aangesproken, omdat het zo moeilijk is om contact met je te maken;

• Andere aspecten van psychosociale aard zijn: sociale angst, depressie, prestatiedwang, faalangst en een sterke behoefte aan sociale acceptatie;

• Financiële problemen, als gevolg van het kopen van grote hoeveelheden voedsel voor een eetbui of voor laxeermiddelen, komen ook geregeld voor. Zo erg zelfs, dat sommigen overgaan tot het stelen van voedsel en laxeermiddelen.

De vicieuze cirkel

Als een eetstoornis eenmaal is ontstaan, zijn er verschillende mechanismen die ervoor zorgen dat de eetstoornis zichzelf in stand houdt. Daarom is het in de behandeling van belang niet alleen te kijken naar de achtergronden, oorzaken en functies van de eetstoornis, maar ook naar de factoren die het eetgedrag nú in stand houden of uitlokken.

Uiterlijk, gewicht en eigenwaarde

Volgens het model van Fairburn (1997; Fairburn en Cooper, 1989), wat uit de cognitieve gedragstherapie komt, zijn bepaalde irreële denkpatronen met betrekking tot gewicht en lichaamsvorm de oorzaak van het voortbestaan van een eetstoornis. Een van die onjuiste denkpatronen is de neiging om zelfwaardering vooral af te laten hangen van gewicht en uiterlijk. Waar de meeste mensen gewoonlijk hun zelfwaardering putten uit hun functioneren op diverse terreinen (bijvoorbeeld uit de kwaliteit van hun relaties of uit prestaties in hun werk, sport of vrijetijdsbesteding), beoordelen mensen met een eetstoornis zichzelf vooral in termen van hun figuur en gewicht. Zij kijken niet meer naar hun andere kwaliteiten, maar alleen naar hoe zij eruit zien en hoe hun uiterlijk beoordeeld wordt door de buitenwereld. Een kenmerkende uitspraak is: ‘als ik dik ben, ben ik waardeloos en wil niemand meer met mij omgaan’. Centraal staat de negatieve zelfwaardering die ertoe leidt dat iemand zich overmatig zorgen maakt over uiterlijk of gewicht. Alle andere kenmerken, zoals het lijnen en het gewichtsverlies, het voortdurend in gedachten bezig zijn met voedsel, eten, figuur en gewicht, zijn hiervan afgeleid. Hetzelfde geldt voor het zelfopgewekte braken en het misbruiken van laxantia.

Een versterkende factor is het feit dat de omgeving vaak positief reageert op lijnen en gewichtsverlies. Mensen met een eetstoornis hopen dat zij zich beter zullen gaan voelen, wanneer zij dunner zijn. Maar hun fundamenteel negatieve kijk op zichzelf maakt dat zij voortdurend ontevreden zijn met hun uiterlijk en gewicht, met als gevolg dat zij onophoudelijk blijven streven naar dun zijn en gewichtsverlies.

Bevestiging van negatief zelfbeeld

In bovenstaand uitleg staat vooral de koppeling tussen uiterlijk, gewicht en zelfwaardering centraal. Een groot aantal AN en BN patiënten geven echter aan dat zij niet zozeer vasten met de bedoeling om af te vallen of er beter uit te zien, maar meer vanuit de ‘logica’ die zij ervaren wanneer zij in staat zijn om geen gehoor te geven aan de lichamelijke behoefte om te eten. Al zouden zij enige zelfwaardering genieten uit het feit dat zij al dan niet deze behoefte kunnen weerstaan, toch lijkt het in principe niet datgene te zijn waar het om draait. Het zichzelf ontzeggen van de primaire levensbehoefte namelijk eten (en soms zelfs drinken), hoort bij de lage (of geen) eigendunk die zij hebben van zichzelf. Zij vinden zichzelf vaak niet de moeite waard om te bestaan en dus ook niet om te mogen eten, genieten, behoeftes te hebben en te voelen. De onthouding (honger lijden), verwaarlozing (ziek worden) of zelfkastijding (braken, overmatig sporten, laxeren) hebben zij als het ware verdiend en is een logisch gevolg van hun negatieve zelfbeeld. Het in stand houden en bevestigen van dit beeld kan hierbij een van de (on)bewuste doelen zijn.

Een eetstoornis, zo wordt vaak gedacht, herken je aan bepaald eetgedrag of aan ondergewicht. Dit is meestal een belangrijk signaal, maar een eetstoornis heeft meer kenmerken die anorexia nervosa, boulimia nervosa, eetbuistoornis of binge eating disorder (BED) of OSFED kunnen doen vermoeden. Hieronder staan een aantal specifieke signalen:

Gewicht

Bij een eetstoornis is er vaak sprake van gewichtstoename, gewichtsverlies en/of van gewichtsschommelingen. Als je een ondergewicht hebt, ondervoed bent of vast, kunnen er lichamelijke klachten ontstaan zoals kouwelijkheid, blauwe handen, voeten en neus; bleke huidskleur, vermoeidheid, duizeligheid, flauwvallen, slapeloosheid, pijn bij liggen of zitten, haaruitval en bij vrouwen een onregelmatige menstruatie of het uitblijven daarvan. Andere signalen kunnen het dragen van wijde kleding of meerdere lagen kleding zijn om gewichtsveranderingen te verbergen. Ook kunnen signalen zijn: je kleding rechttrekken om het lichaam te verhullen of je ’te koud’ kleden om extra calorieën te verbranden.

Betekenis en beleving van het lichaam en gewicht

De manier waarop het lichaam en gewicht beleefd wordt, kan veel informatie geven over een mogelijke eetstoornis.

• Gebrek aan autonomie en identiteit;
• Weinig zelfvertrouwen;
• Negatief zelfbeeld;
• Negatieve lichaamsbeleving;
• Negatief lichaamsbeeld;
• Vertekend lichaamsbeeld;
• Faalangst;
• Perfectionisme;
• Hoge eisen stellen aan zichzelf en anderen;
• Afhankelijkheid van de goedkeuring van anderen;
• Aangepast gedrag, kameleongedrag, pleasen, zorgen voor anderen;
• Denken en handelen in extremen (zwart/wit – goed/slecht);
• Moeite met uiten van gevoelens en omgaan met conflicten;
• Moeite met aangeven van grenzen;
• Moeite met assertiviteit.

Het eetpatroon bij een eetstoornis

Aan het eetpatroon valt eveneens veel af te lezen. Je gaat bijvoorbeeld minder eten, maaltijden overslaan, bepaald voedsel niet langer nemen, lijnen, vasten, voedsel- en vocht weigeren, langzaam eten, fake eten, eten kauwen maar weer uitspugen, voedsel weggooien, eetlust onderdrukken door bijvoorbeeld overmatig veel te drinken of mondwater te gebruiken, eten erg klein snijden of dwangmatig rangschikken op het bord.

Daarnaast komen eetbuien voor bij Boulimia Nervosa en bij een eetbuistoornis. Wanneer je grote (of zo ervaren) hoeveelheden voedsel in korte tijd verorbert en hierbij het gevoel hebt de beheersing over het eten kwijt te zijn, is dit een belangrijk signaal. Net als het hamsteren van voedsel, eten stelen uit voorraad- of koelkast, zeer snel eten zonder te proeven, zoet en zout door elkaar nemen, bevroren voedsel eten en eten uit de prullenbak halen. Vaak spelen er ook lichamelijke klachten mee, zoals misselijkheid, maagpijn, buikpijn, boeren, winderigheid.

Rondom de eetmomenten valt ook een aantal dingen op. Als je vastzit in een eetstoornis, ben je overmatig bezig met eten en vaak zeer geïnteresseerd in informatie over ‘gezond eten’. Dit kan samengaan met het opstellen van dieetlijsten, het verzamelen van recepten, het voor anderen koken en het letten op wat anderen eten. Voedsel wordt ingedeeld in ‘goed’ en ‘slecht’, waarbij steeds meer voedingsmiddelen ingedeeld worden in de categorie ‘verboden’ voedselsoorten.

Er bestaan regels en rituelen rondom eetgedrag. Denk hierbij aan het tellen van caloriëen en het hanteren van vaste tijden en een bepaalde volgorde.

Ook leven er vaak schuldgevoelens wanneer je meer eet dan gepland en heerst er rusteloosheid en spanning, met name rondom eetmomenten. Wanneer je in een eetstoornis zit, eet je het liefst alleen en vermijd je sociale situaties waaraan samen eten vastzit. Vereenzaming is het gevolg.

Compenserende maatregelen

Wanneer je vindt je dat je te veel hebt gegeten, volgen er compenserende maatregelen. Denk hierbij aan zelfopgewekt braken met als mogelijk gevolg een schorre, hese stem, opgezwollen speekselklieren, geïrriteerde mondhoeken, aangetast tandglazuur, afgesleten snijtanden, tandafdrukken, wondjes op knokkels – en pleisters om deze te camoufleren, puntvormige bloeduitstortinkjes in het gelaat, opgeblazen gezicht, uitdroging, vochtophoping en een ongezonde gelaatskleur.

Ook komt misbruik voor van laxeermiddelen, plaspillen, klysma’s, eetlustremmers, dieetpreparaten, afslankthee, afslankcrèmes, sigaretten en drugs. Gebruik je veel toiletpapier? Heb je diarree? Heb je wel eens ‘ongelukjes’? Dit kan een zorgwekkend teken zijn. Ook vallen in dit kader op: veelvuldig bezoek aan verschillende drogisterijen, financiële problemen en bijwerkingen van de verschillende middelen.

Een andere manier om te compenseren is het overmatig bewegen. Je kunt veel en dwangmatig sporten of bewegen (niet kunnen stilzitten) en intensieve lichamelijke oefeningen doen op ongeschikte tijden of plaatsen, dit ondanks blessures.

Verder doen zich perioden van beperking van voedselinname voor.

Persoonlijke risicofactoren

De volgende factoren geven een verhoogd risico op het
ontwikkelen van een eetstoornis:

Psycho-sociaal

• Gebrek aan autonomie en identiteit;
• Weinig zelfvertrouwen;
• Negatief zelfbeeld;
• Negatieve lichaamsbeleving;
• Negatief lichaamsbeeld;
• Vertekend lichaamsbeeld;
• Faalangst;
• Perfectionisme;
• Hoge eisen stellen aan zichzelf en anderen;
• Afhankelijkheid van de goedkeuring van anderen;
• Aangepast gedrag, kameleongedrag, pleasen, zorgen voor anderen;
• Denken en handelen in extremen (zwart/wit – goed/slecht);
• Moeite met uiten van gevoelens en omgaan met conflicten;
• Moeite met aangeven van grenzen;
• Moeite met assertiviteit.

Biologisch

• Aanleg voor overgewicht;
• Aanleg voor verslavingsgedrag;
• Aanleg voor depressie;
• Aanleg voor (hoog- of) overgevoeligheid.

Omgevingsrisicofactoren

Directe omgeving

• Sterk prestatiegericht;
• Gericht op gedrag in plaats van ‘zijn’;
• Gezinscultuur met taboe op het uiten van meningsverschillen en conflicten;
• Gezinscultuur met taboe op het uiten van gevoelens in zijn algemeenheid;
• Emotionele mishandeling of verwaarlozing;
• Overbescherming;
• Lichamelijk geweld;
• Seksueel misbruik;
• Scheiding;
• Taboe op lichamelijkheid en seksualiteit;
• Moeder of familielid met eetstoornis;
• Sport beoefenen waarbij gewicht een rol speelt;
• Gepest worden.

Cultureel-maatschappelijk

• Sterk accent op uiterlijk en prestaties (ideaalbeeld);
• Verwachtingen naar meisjes/vrouwen: afhankelijk en lief versus zelfstandig en assertief zijn;
• Tendens tot individualisering, waarbij assertiviteit wordt verwacht, net als het uiten van de eigen gevoelens en meningen.